جغرافیای سیاسی در ایران

سابقۀ آموزش جغرافیای سیاسی در ایران به 138 سال قبل یعنی زمانی که میرزا عبدالغفارخان نجم­الدوله کتاب خود را با عنوان «اصول علم جغرافی: طبیعی و انسانی» در سال 1259 ه.ش تألیف و انتشار داد، باز می­گردد. این کتاب برای مدّت چهل سال توسط خود ایشان در دارالفنون تدریس شد. سال­ها بعد مسعود کیهان که از 1307 ه.ش معلّم جغرافیای دارالمعلّمین عالی و پس از 1313 ه.ش استاد دانشگاه تهران شده بود با داشتن کرسی درس جغرافیای مفصّل ایران در سال­های 1310 و 1311 به تألیف کتاب جغرافیای مفصّل ایران پرداخت که شامل سه جلد بود و جلد دوّم آن عنوان جغرافیای سیاسی ایران را داشت که در نوع خود یک جغرافیای ناحیه­ای بود. با بازنشسته شدن مسعود کیهان در سال 1342 ه.ش و حضور درّۀ میرحیدر در هیأت علمی گروه جغرافیای دانشکدۀ ادبیّات و علوم انسانی که در همان سال از رشتۀ تاریخ جدا شده بود، برای اوّلین بار درس جغرافیای سیاسی نظام­مند وارد برنامۀ دورۀ لیسانس دانشکاه تهران گردید. یکسال بعد در سال 1343 ه.ش با افتتاح دوره­های فوق لیسانس در دانشکدۀ ادبیّات و علوم انسانی دو درس دیگر با عناوین ژئوپلیتیک و مسائل جغرافیای سیاسی جهان وارد برنامۀ گروه جغرافیا شد. با تألیف و انتشار کتاب «اصول و مبانی جغرافیای سیاسی در سال 1347 توسط درّۀ میرحیدر جغرافیای سیاسی توانست جایگاه قابل توجّهی در میان دروس جغرافیا نه تنها در دانشگاه تهران بلکه در دانشگاه­های سراسر ایران احراز کند. مدرّسینی که تا قبل از انقلاب عهده­دار این درس بودند، عبارتند از: میرحیدر (دانشگاه تهران)، ایرانپور جزنی (دانشگاه ملّی)، زین­العابدین جعفرپور (دانشگاه تربیت­معلّم)، عزت­الله عزّتی (دانشکدۀ افسری)، احمد مجتهدی (دانشگاه اصفهان)، پیرزاده (دانشگاه فردوسی مشهد) و ستّار صدرموسوی (دانشگاه تبریز). بعد از انقلاب در سال­های دهۀ 1360 شمسی با حضور فعالان سیاسی و بازگشتگان از جنگ، توسعۀ رشتۀ جغرافیای سیاسی اهمیّت فزاینده­ای پیدا کرد و دانشگاه تربیت مدرّس که هدفش تربیت مربّی و مدرّس برای دانشگاه­های ایران بود، پذیرش دانشجو برای اخذ دکترا در گرایش جغرافیای سیاسی را در سال 1366 ه.ش آغاز کرد که پس از گذشت سه سال در 1369 اوّلین دانشجوی دکتری بنام محمدرضا حافظ­نیا از رسالۀ خود دفاع کرد. در دانشگاه تهران هم همین روند با کمی تأخیر صورت گرفت و اوّلین دانشجو بنام بهرام امیراحمدیان با گرایش جغرافیای سیاسی به اخذ درجۀ دکتری نایل آمد. همزمان در دانشگاه آزاد اسلامی نیز گرایش جغرافیای سیاسی در سطح دکترا مورد پذیرش قرار گرفت و اوّلین دانشجوی دکتری در سال 1370 ه.ش بنام زهرا پیشگاهی ­فرد وارد جامعۀ دانشگاهی شد. در سال­های دهۀ هفتاد و هشتاد شمسی جغرافیای سیاسی چه در زمینۀ ارتقا به صورت یک رشتۀ مستقل و چه در زمینۀ تأسیس انجمن ژئوپلیتیک ایران و انتشار اوّلین مجلۀ ژئوپلیتیک، موفقیّت­های فراوانی کسب کرده است.